Η κοινωνική διακυβέρνηση σε εθνικό επίπεδο στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου και του Μηχανισμού Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας

Το Eurofound παρακολουθεί και καταρτίζει ετήσιες εκθέσεις σχετικά με τη συμμετοχή των εθνικών κοινωνικών εταίρων στο Ευρωπαϊκό Εξάμηνο από το 2016. Η παρούσα έκθεση εντάσσεται σε μια σειρά εκθέσεων που εστιάζουν στην ποιότητα της συμμετοχής των κοινωνικών εταίρων στο Ευρωπαϊκό Εξάμηνο και στον μηχανισμό ανάκαμψης και ανθεκτικότητας (ΜΑΑ).
 

Ο μηχανισμός ανάκαμψης και ανθεκτικότητας, ο οποίος θεσπίστηκε αρχικά για την αντιμετώπιση της πανδημίας COVID-19, παρατάθηκε (έως το 2026) και αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της φιλόδοξης δέσμης μέτρων NextGenerationEU.  Έχει ενσωματωθεί στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου για τον συντονισμό της οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενθαρρύνει τις κυβερνήσεις των κρατών μελών να μεριμνήσουν για τη συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων στο Ευρωπαϊκό Εξάμηνο, και ο κανονισμός για τον ΜΑΑ προβλέπει τη διαβούλευση μαζί τους κατά την προετοιμασία και την εφαρμογή των εθνικών σχεδίων ανάκαμψης και ανθεκτικότητας (ΣΑΑ).
 

Η παρούσα έκθεση διερευνά δύο κρίσιμες διαστάσεις της συμμετοχής των κοινωνικών εταίρων στο Ευρωπαϊκό Εξάμηνο. Πρώτον, εξετάζει τον βαθμό στον οποίο οι εθνικοί κοινωνικοί εταίροι συμμετείχαν στον σχεδιασμό και την υλοποίηση των ΣΑΑ και, γενικότερα, των μέτρων κοινωνικής πολιτικής που επηρεάζονται άμεσα από τα εν λόγω σχέδια. Δεύτερον, εντοπίζει τις γενικές τάσεις στην εφαρμογή των εθνικών ΣΑΑ, με ιδιαίτερη έμφαση στα μέτρα στον τομέα της κοινωνικής πολιτικής.
 

Πλαίσιο πολιτικής

Τα θεσμικά όργανα της ΕΕ αναγνωρίζουν τον καίριο ρόλο που διαδραματίζουν οι κοινωνικοί εταίροι στον συντονισμό και την εφαρμογή της οικονομικής πολιτικής και της πολιτικής για την απασχόληση. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται από διάφορα έγγραφα πολιτικής που δημοσιεύθηκαν στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου του 2024. Η ετήσια έρευνα για τη βιώσιμη ανάπτυξη (που δημοσιεύτηκε στις 21 Νοεμβρίου 2023) τονίζει τη σημασία του κοινωνικού διαλόγου και της συμμετοχής των κοινωνικών εταίρων στο Ευρωπαϊκό Εξάμηνο, ιδίως όσον αφορά την πράσινη και την ψηφιακή μετάβαση.
 

Τον Φεβρουάριο του 2024, η Επιτροπή δημοσίευσε την ενδιάμεση αξιολόγηση του ΜΑΑ, εξετάζοντας τη συνάφεια, την αποτελεσματικότητα και την αποδοτικότητά του, καθώς και την προστιθέμενη αξία και τη συνοχή του. Η επακόλουθη ανακοίνωση της Επιτροπής για την ενίσχυση της ΕΕ μέσω φιλόδοξων μεταρρυθμίσεων και επενδύσεων υπογραμμίζει ότι η συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων είναι βασικός παράγοντας στον σχεδιασμό και την εφαρμογή των μέτρων, ενώ επισημαίνει τις σημαντικές διαφορές στο είδος της συμμετοχής αυτής μεταξύ των κρατών μελών. Εκφράζει τη δυσαρέσκεια ορισμένων ενδιαφερομένων - συμπεριλαμβανομένων των κοινωνικών εταίρων - για το επίπεδο συμμετοχής τους και υπογραμμίζει τον κομβικό ρόλο των κοινωνικών εταίρων στην εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων της αγοράς εργασίας και της κοινωνικής πολιτικής.
 

Η σύσταση του Συμβουλίου για την ενίσχυση του κοινωνικού διαλόγου στην Ευρωπαϊκή Ένωση (C/2023/1389), η οποία δημοσιεύθηκε τον Δεκέμβριο του 2023, αναφέρεται ρητά στο Ευρωπαϊκό Εξάμηνο και υπενθυμίζει ότι τα κράτη μέλη, σύμφωνα με την εθνική νομοθεσία ή/και τις πρακτικές, πρέπει να εμπλέκουν ουσιαστικά τους κοινωνικούς εταίρους στον σχεδιασμό και την εφαρμογή των πολιτικών απασχόλησης και των κοινωνικών πολιτικών και, κατά περίπτωση, των οικονομικών και άλλων δημόσιων πολιτικών.
 

Το 2024 θεσπίστηκαν νέοι κανόνες οικονομικής διακυβέρνησης της ΕΕ και μεταρρυθμίστηκε το Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης (μέσω του κανονισμού (ΕΕ) 2024/1263). Τα κράτη μέλη δεσμεύτηκαν να υποβάλουν εθνικά, μεσοπρόθεσμα δημοσιονομικά-διαρθρωτικά σχέδια (ΜΠΔΣ) στα οποία θα περιγράφονται οι στρατηγικές για βιώσιμη και σταδιακή μείωση του δημόσιου χρέους, ανάπτυξη χωρίς αποκλεισμούς, καθώς και διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις και επενδύσεις, με έμφαση στις κοινές προτεραιότητες της ΕΕ. Όπως και ο κανονισμός ΜΑΑ, το αναθεωρημένο πλαίσιο οικονομικής διακυβέρνησης της ΕΕ συνιστά τη διεξαγωγή διαβουλεύσεων με τους κοινωνικούς εταίρους, πριν από την υποβολή των ΜΠΔΣ στην Επιτροπή.
 

Βασικά πορίσματα

• Τα κράτη μέλη έχουν θεσπίσει δομές διακυβέρνησης για την εφαρμογή των ΣΑΑ, συμπεριλαμβανομένων μηχανισμών για τη συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων. Η έρευνα εντόπισε τρεις βασικούς τύπους θεσμικών πλαισίων για τη συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων: υφιστάμενα διμερή και τριμερή όργανα κοινωνικού διαλόγου, όργανα ή ομάδες εργασίας που δημιουργήθηκαν για το Ευρωπαϊκό Εξάμηνο ή την εφαρμογή των ΣΑΑ και διαδικασίες διαβούλευσης ad hoc.
   
• Η παρούσα έκθεση κατατάσσει τα κράτη μέλη σε τρεις ομάδες διακυβέρνησης με βάση τα διαφορετικά χαρακτηριστικά συμμετοχής των κοινωνικών εταίρων. Η ομάδα διακυβέρνησης που βασίζεται στη βιομηχανική δημοκρατία (Αυστρία, Δανία, Φινλανδία, Γερμανία, Κάτω Χώρες και Σουηδία) προτιμά λιγότερο θεσμοθετημένους διαύλους για τη συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων. Τόσο η ομάδα διακυβέρνησης με επίκεντρο το κράτος (Βέλγιο, Γαλλία, Ελλάδα, Ιταλία, Λουξεμβούργο, Πορτογαλία, Σλοβενία και Ισπανία) όσο και η ομάδα με επίκεντρο την οικονομία της αγοράς (Βουλγαρία, Κροατία, Κύπρος, Τσεχία, Εσθονία, Ουγγαρία, Ιρλανδία, Λετονία, Λιθουανία, Μάλτα, Πολωνία, Ρουμανία και Σλοβακία) παρουσιάζουν μεγαλύτερη ποικιλομορφία, στηριζόμενες σε υφιστάμενους θεσμούς κοινωνικού διαλόγου και ειδικά όργανα ή ομάδες εργασίας για τη συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων. Η τελευταία προσέγγιση δεν αποδείχθηκε αποτελεσματική όσον αφορά τη διασφάλιση της συμμετοχής των κοινωνικών εταίρων σε ορισμένες χώρες, όπως η Πολωνία και η Ρουμανία.
   
• Ο βαθμός ικανοποίησης των κοινωνικών εταίρων όσον αφορά την ποιότητα της συμμετοχής τους στο Ευρωπαϊκό Εξάμηνο και στον σχεδιασμό και την υλοποίηση των ΣΑΑ διαφέρει. Ενώ οι κοινωνικοί εταίροι σε λίγες χώρες με ισχυρά πλαίσια κοινωνικού διαλόγου δηλώνουν αρκετά ικανοποιημένοι, οι κοινωνικοί εταίροι στα περισσότερα κράτη μέλη θεωρούν τη συμμετοχή τους ως τυπική διαδικασία.
   
• Οι κοινωνικοί εταίροι σε ορισμένα κράτη μέλη αναφέρουν ότι δεν συμμετείχαν καθόλου ή ελάχιστα στο σχεδιασμό και την εφαρμογή των ΣΑΑ. Στα περισσότερα κράτη μέλη, οι κοινωνικοί εταίροι επικρίνουν συγκεκριμένες αδυναμίες των διαδικασιών διαβούλευσης, όπως την έλλειψη επαρκούς χρόνου για κατάλληλες και ουσιαστικές διαβουλεύσεις, καθώς και την έλλειψη έγκαιρης ενημέρωσης
   
• Το νέο πλαίσιο οικονομικής διακυβέρνησης του Απριλίου 2024 προκάλεσε ανησυχίες στους κοινωνικούς εταίρους. Παρά το γεγονός ότι ο κανονισμός (ΕΕ) 2024/1263 κατοχυρώνει νομικά την ανάγκη διαβούλευσης με τους κοινωνικούς εταίρους πριν από την υποβολή των ΠΜΔΣ, οι κοινωνικοί εταίροι εκφράζουν φόβους ότι η μεταβατική παρέκκλιση που επιτρέπει στα κράτη μέλη να διεξάγουν μόνο εθελοντικές διαβουλεύσεις κατά την κατάρτιση των εν λόγω σχεδίων θα μπορούσε να στείλει εσφαλμένο μήνυμα. Οι εργοδοτικές οργανώσεις αναγνωρίζουν ότι η μεγαλύτερη ευελιξία κατά το πρώτο έτος εφαρμογής μπορεί να βοηθήσει τα κράτη μέλη να διαθέσουν αποτελεσματικά τα κονδύλια. Ωστόσο, προειδοποιούν ότι αυτό το περιθώριο χειρισμών στην εφαρμογή πολιτικών, συμπεριλαμβανομένων των κοινωνικών, θα πρέπει να χρησιμοποιείται με σύνεση και συνέπεια.
   

Δείκτες πολιτικής

• Καθώς η υλοποίηση των εθνικών ΣΑΑ εισέρχεται στην τελική φάση, με προοπτική την ολοκλήρωσή τους το 2026, η συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων θα πρέπει να ενισχυθεί και να βελτιωθεί ποιοτικά. Αυτό θα συμβάλει στη διασφάλιση της πλέον αποτελεσματικής χρήσης των κονδυλίων του προγράμματος NextGenerationEU, στοχεύοντας στους πιο σχετικούς οικονομικούς τομείς και ενσωματώνοντας μια ισχυρή κοινωνική διάσταση στη διττή μετάβαση.
   
• Δεδομένης της τρέχουσας γεωπολιτικής ανασφάλειας και άλλων προκλήσεων για την ολοκλήρωση της ΕΕ, όπως η δημογραφική αλλαγή, η αποτελεσματική συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων είναι καίριας σημασίας, προκειμένου να καλλιεργηθεί αίσθημα κυριότητας και νομιμότητας και να διασφαλιστεί η επιτυχής εφαρμογή των μέτρων που αποσκοπούν στη διαχείριση αυτών των αλλαγών. Για να επιτευχθεί αυτό, οι τρέχουσες πρωτοβουλίες, όπως η σύσταση του Συμβουλίου του 2023 για την ενίσχυση του κοινωνικού διαλόγου, η δήλωση της La Hulpe και το Σύμφωνο για τον Κοινωνικό Διάλογο που υπογράφηκε στις 5 Μαρτίου 2025, πρέπει να χρησιμοποιηθούν για την αντιμετώπιση των υφιστάμενων αδυναμιών στη συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων στη χάραξη πολιτικής.
   
• Η συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων θα πρέπει να ενισχυθεί σε όλα τα επίπεδα, ώστε να συμβάλει στην επίτευξη των στόχων του πλαισίου οικονομικής διακυβέρνησης του 2024. Συγκεκριμένα, θα πρέπει να διασφαλίζεται η διαβούλευση με τους κοινωνικούς εταίρους πριν από την υποβολή των ΜΠΔΣ, λαμβάνοντας υπόψη τις τομεακές, περιφερειακές και τοπικές διαστάσεις. Με την ενίσχυση της συμμετοχής των κοινωνικών εταίρων, η ΕΕ μπορεί να προωθήσει μια πιο συμπεριληπτική και αποτελεσματική διαδικασία χάραξης πολιτικής, η οποία θα οδηγήσει τελικά σε αποτελεσματικότερη εφαρμογή των ΣΑΑ και σε μια ισχυρότερη ευρωπαϊκή οικονομία.